კომუნიკაციების სატელიტები

წყარო მოძიებულია და ნათარგმნია BBC-ს ოფიციალური ვებ-გვერდიდან: 

http://www.bbc.co.uk/radio4/youandyours/arthur_c_clarke.shtml

• სერ არტურ კლარკი

მსოფლიოს ყველაზე ცნობილი მწერალი, მეცნიერული პროზისა, გამოუშვა 100-ზე მეტი წიგნი და უმასპინძლა დიდი რაოდენობით სატელევიზიო გადაცემებს. სერ არტური ცხოვრობს შრი ლანკაში, 1956 წლიდან.

• კომუნიკაციების სატელიტი

კომუნიკაციების სატელიტი, არის ხელოვნური თანამგზავრი, კოსმოსში მოთავსებული, რათა უზრუნველგვყოს ტელეკომუნიკაციებით. კომუნიკაციების თანამგზავრის შექმნის იდეა პირველად გამოთქვა სერ არტურ კლარკმა. პირველი თანამგზავრი გაუშვეს აშშ-ში 1958 წელს და მისი გამოყენებით საშობაო მილოცვა გაუგზავნეს პრეზიდენტ ეიზენჰაუერს.
დიდი რაოდენობით კომუნიკაციების თანამგზავრები გაუშვეს ორბიტაზე შემდგომში, და მათგან 150 კვლავ ფუნქციონირებს.


მას შემდეგ, თანამგზავრული ტექნოლოგიების გამოყენება სწრაფად გაიზარდა. კომუნიკაციების სატელიტებმა დიდი როლი შეასრულეს სამაუწყებლო სატელევიზიო ქსელების წარმატებით გავრცელებაში და პოპულარობა მოუტანეს მობილურ ტელეფონებს.




__________________________________________________________________
ტექსტის კრიტიკული ანალიზი:


პირველ რიგში, ბოდიშს ვიხდი ტექსტის მოცულობის სიმცირისათვის და სიმარტივისთვის, მაგრამ უკეთესი ინტერნეტში ვერაფერი ვნახე. უფრო სწორედ ვნახე, მაგრამ საკმაოდ რთული მეცნიერული წინადადებებითა და ფორმულებით იყო დატვირთული, ვფიქრობ, მსგავსი ნაშრომის თარგმნა მხოლოდ პროფესიონალს თუ შეუძლია. 


ამ კონკრეტულ ტექსტში ლაპარაკია დედამიწის ხელოვნური, კომუნიკაციების თანამგზავრების შექმნასა და მათ მნიშვნელობაზე, ასევე მოყვანილია  მცირეოდენი ცნობები ამ სატელიტების შექმნის იდეის ავტორის შესახებ. ტექსტი არის ინფორმაციული სახის. 


ვინაიდან ეს სტატია დაწერილია 2008 წელს, აღინიშნება დღევანდელ რეალობასთან შეუსაბამო ფაქტი. წერენ, რომ  "სერ არტური ცხოვრობს შრი ლანკაში, 1956 წლიდან." დღევანდელი გადმოსახედიდან სიტყვა "ცხოვრობს" მცდარი გამოდის, რადგან სერ არტური 2008 წელს გარდაიცვალა...


საბოლოოდ, ამ ტექსტში მოყვანილია საკმაოდ მწირი ინფორმაცია, რაც ანალიზის საშუალებას ნაკლებად იძლევა, ამიტომ გადავწყვიტე იმავე ავტორის შესახებ სხვა სტატიაც მეთარგმნა...


__________________________________________________________________
ართურ კლარკის 1945 წლის წინადადება გეოსტაციონალური კომუნიკაციების თანამგზავრების შესახებ

ინფორმაცია გადათარგმნილია შემდეგი ვებ-გვერდიდან:

http://lakdiva.org/clarke/1945ww/

სერ არტურ სი კლარკის (Arthur C. Clarke) ყველაზე ცნობილი პროგნოზი - მომავლის შესახებ, არის მისი წინადადება გეოსტაციონალურ კომუნიკაციების სატელიტებზე - გამოქვეყნებული 1945 წლის ჟურნალში "უკაბელო მსოფლიო (Wireless World )" .
თავდაპირველად, ეს წინადადება სერიოზულად არ მიიღეს, მაგრამ 20 წელიწადში რეალობად იქცა, როდესაც 1965 წლის 6 აპრილს გაუშვეს პირველი კომერციული კომუნიკაციების სატელიტი -  Intelsat I.


თანამგზავრი, მოთავსებული ეკვატორულ წრიულ ორბიტაზე არის დაახლოებით 42,164 კილომეტრის დისტანციაზე დედამიწის ცენტრიდან. ესე იგი 35,787 კილომეტრის სიმაღლეზე მყოფ თანამგზავრს, ზღვის საშუალო დონიდან, ექნება პერიოდული იგივეობა დედამიწის ბრუნვისა, საკუთარი ღერძის გარშემო, და დარჩება გეოსტაციონარულ ორბიტაზე, ეკვატორის იმავე წერტილზე. 2002 წელს, კლარკის ორბიტას 300-ზე მეტი თანამგზავრი ჰყავდა.

პირველი მინიშნება გეოსტაციონალურ თანამგზავრებზე არის კლარკის წერილი რედაქტორს, სათაურით "Peacetime Uses for V2", დაიბეჭდა "უკაბელო მსოფლიო"-ს 1945 წლის თებერვლის გამოშვებაში. (გვერდი 58)

ართურ კლარკი, თავის სამეცნიერო ავტობიოგრაფიაში - "Ascent to Orbit", რომელიც გამოქვეყნდა 1984-ში, ამბობს, რომ მას დავიწყებული ჰქონდა ამ წერილის შესახებ, მანამდე, სანამ  1968 წელს არ გაახსენა შრი ლანკის სამაუწყებლო კომპანიის საინჟინრო პერსონალმა.

კლარკიმ, 1945 წლის მაისში კერძოდ გაავრცელა წინადადება ექვს ნაბეჭდ ხელნაწერად. სათაურით - კოსმოსური სადგური: მისი რადიო განცხადებები (The Space-Station: Its Radio Applications). ამ ხელნაწერების საუკეთესო ასლი რომელიც, ამჟამად, ეროვნულ საჰაერო
და კოსმოსურ მუზეუმში ინახება (სმითსონიანის ინსტიტუტი, ვაშინგტონი D.C) გადაბეჭდეს "Spaceflight"-ში. ტომი - 10;  №-3; 1968 წლის მარტის გამოშვებაში; 85-86 ფურცლებზე. ასევე, დაიბეჭდა მის ზემოაღნიშნულ ავტობიოგრაფიულ ნაშრომში: "Ascent to Orbit" 57-58 გვერდებზე.


"Ascent to Orbit"-ში კლარკი ამბობს რომ ქაღალდი, ორიგინალური სათაურით - მსოფლიო კომუნიკაციების მომავალი (The Future of World Communications ) დაიწერა ივნისის ბოლოს და დაემორჩილა ბრიტანული საჰაერო ძალების (Royal Air Force (RAF)) შემოწმებას 7 ივლისს. გაეგზავნა ჟურნალ "უკაბელო მსოფლიო"-ს 13 აგვისტოს, და თანხმობა მიიღო 1 სექტემბერს. რედაქტორმა შეცვალა სათაური, და დაარქვა - დამატებითი სახმელეთო ცვლილებები. დაიბეჭდა "უკაბელო მსოფლიო"-ს 1945 წლის ოქტომბრის გამოშვებაში. (გვერდები 305-308)

__________________________________________________________________

ტექსტის კრიტიკული ანალიზი:

მოცემული ტექსტი ინფორმაციული ,შემეცნებითი და სამეცნიერო სახისაა. იგი მოგვითხრობს გამოჩენილი მეცნიერის - ართურ კლარკის შესახებ. ამ ნაშრომში ლაპარაკია იმაზე, თუ რა დიდი წვლილი მიუძღვის მას, თანამედროვე კომუნიკაციების თანამგზავრის შექმნასა და განვითარებაში. მოყვანილია ცნობილი ფაქტები მისი მიღწევებიდან და ნაშრომებიდან, ასევე, ნაჩვენებია რამდენიმე გვერდი, მის მიერ განთავსებული სტატიებიდან ჟურნალ - "უკაბელო მსოფლიო"-ში. 

ტექსტის მიზანია, ინფორმაციის მიწოდება მკითხველისათვის და ზოგადი წარმოდგენის შექმნა არტურ კლარკის მიღწევების შესახებ. სტატია არის კარგად არგუმენტირებული და გამყარებული ფაქტებითა და თარიღებით. 


საბოლოო ჯამში, ეს ნაშრომი საკმაოდ საინტერესოა,  მათთვის, ვისაც ეს თემა აინტერესებს. 
და აქედან საკმაოდ საინტერესო ინფორმაციის მიღებაა შესაძლებელი.


ასევე, გავაკეთებ შენიშვნას, ვინაიდან ტექსტში გამოყენებული იყო, გარკვეული სამეცნიერო ტერმინები და საკუთარი სახელები, შესაძლოა მათი თარგმნისას მცირე უზუსტობები მომივიდა, მაგრამ, საბოლოო ჯამში, ვფიქრობ, რომ აზრი გასაგები უნდა იყოს.

ბ. ბალავაძის - "საბჭოთა ხელოვნური თანამგზავრები და კოსმოსური რაკეტები" - კრიტიკული ანალიზი

დასაწყისისთვის, მინდა აღვნიშნო, რომ ამგვარი - ინფორმაციული - ტექსტის კრიტიკული ანალიზი საკმაოდ გამიჭირდა. ძნელია სამეცნიერო სახის მასალაში იპოვო ის კრიტერიუმები, რაც ზოგადად, კრიტიკას აკმაყოფილებს. მაგრამ, მაინც შევეცადე შეძლებისდაგვარად ჩემი ანალიზისათვის კრიტიკული ესსეს სახე მიმეცა...

. . .

ეს წიგნი დაიწერა ბენედიქტე კონსტანტინეს ძე ბალავაძის მიერ და დაიბეჭდა 1959 წელს.
ტექსტი არის ინფორმაციული სახის.

ამ წიგნში ავტორი აღწერს ხელოვნური  თანამგზავრებისა და რაკეტების მნიშვნელობას და აუცილებლობას ხალხისათვის. ზოგადად, საუბარია მათი შექმნის იდეასა და განხორციელებაზე. დაწვრილებით არის აღწერილი, თუ რა სიჩქარე უნდა განავითაროს რაკეტამ, რომ იგი ზუსტად მისთვის განკუთვნილ ორბიტაზე აღმოჩნდეს. ასევე, აღწერილია ორბიტების სახესხვაობები და ის სიჩქარეებიც, რომლებიც რომელიმე თანამგზავრის კონკრეტულ ორბიტებზე გაჩერებას უწყობს ხელს. ყურადღებაა გამახვილებული სსრკ-ს როლზე თანამგზავრების განვითარებაში, და მის მიღწევებზე. ტექსტი არის ადვილად აღსაქმელი და საინტერესო ინფორმაციით დატვირთული.

წიგნში არ ჩანს ავტორის დამოკიდებულება საკითხისადმი. იგი ობიექტურად გადმოგვცემს რეალობას.ავტორის მიზანია, მკითხველს ზოგადი წარმოდგენა შეუქმნას დედამიწის ხელოვნური თანამგზავრისა და კოსმოსური რაკეტის შექმნის ფიზიკურ საფუძვლებზე, აგრეთვე იმაზე, თუ რა თეორიული და პრაქტიკული საკითხები შეიძლება გადაწყდეს მათი გამოყენების საშუალებით. მან მიაღწია მიზანს და შეძლო მკითხველისათვის ზოგადი წარმოდგენის მიცემა ამ საკითხებთან დაკავშირებით.
ტექსტი კარგად არის არგუმენტირებული და მაგალითებით გამყარებული, თუმცა ერთ გამონაკლის ციტატას მოვიყვან, რაზეც მე მაგალითად სურვილი გამიჩნდა მეტი გამეგო: იგი წერს, რომ "უდიდესი ელიფსური სიჩქარის მქონე რაკეტის ორბიტა იმდენად წაგრძელებული იქნება, რომ მას შეუძლია მთვარის ორბიტა გადაკვეთოს, ასეთ ორბიტაზე მოძრავი თანამგზავრის შექმნა გარკვეულ სიძნელეებთანაა დაკავშირებული."  მაგრამ არ განმარტავს თუ კონკრეტულად რა სახის სიძნელეები შეიძლება გამოიწვიოს ასეთმა ორბიტამ. ვისურვებდი მეტ ინფორმაციას ამ საკითხთან დაკავშირებით. (ბოდიშს ვიხდი არაობიექტურობისათვის, ვიცი ეს კრიტიკულ ესსეში დაუშვებელია)
ასევე, დავამატებდი ჩემს მოსაზრებას ტექსტის გრამატიკული გაუმართაობის შესახებ. ავტორი ძალიან ხშირად იყენებს ე. წ. "კალკებს", რაც მიუღებელია. ასევე, აღინიშნება პუნქტუაციური შეცდომებიც.


ტექსტში წამოჭრილია პრობლემები, რომელთა გადაწყვეტაც თანამგზავრების გამოყენების გარეშე შეუძლებელი იქნებოდა. მაგალითად: გემებისა და თვითმფრინავებისათვის მიმართულების მიცემა დიდ პრობლემას წარმოადგენს და თანამგზავრების გამოგონებით ბევრი საფრთხის თავიდან აცილებაა შესაძლებელი. 


საბოლოო ჯამში ვიტყოდი, რომ ეს საინფორმაციო ნაშრომი საკმაოდ საინტერესოა, და იგი არ საჭიროებს განსაკუთრებული განათლების არსებობას, მისი გააზრებისთვის. არის კარგი წასაკითხი. და  გამყარებულია არგუმენტებითა და მაგალითებით.




(ბ. ბალავაძის ამ წიგნიდან ინფორმაცია, შემოკლებული სახით, გამოყენებული მაქვს შემდგომ პოსტებში...)

ამოცანები, რომელთა გადაწყვეტა შესაძლებელია დედამიწის ხელოვნური თანამგზავრების საშუალებით

დედამიწის ზედაპირზე შეიმჩნევა მთელი რიგი ფიზიკური მოვლენები, როგორიცაა ატმოსფერული პროცესები, პოლარული ნათება, გეომაგნიტური ველის ცვალებადობა, მზის რადიაცია, კოსმოსური და რადიოაქტიური გამოსხივბანი და სხვ. ეს მოვლენები გარკვეულ გავლენას ახდენენ ადამიანის კულტურულ-ეკონომიურ განვითარებაზე და ამიტომ ბუნებასთან ბრძოლის პროცესში ადამიანს არ შეუძლია გვერდი აუაროს მათ, არ შეისწავლოს ისინი და არ გამოიყენოს თავის საკეთილდღეოდ.

ფიზიკოსები, გეოფიზიკოსები, ასტროფიზიკოსები და საბუნებისმეტყველო მეცნიერების სხვა დარგის წარმომადგენლები ფართო პროგრამით აწარმოებენ ამ მოვლენების შესწავლას დედამიწის ზედაპირზე, მათ შორის ძნელად მისადგომ არქტიკისა და ანტარქტიკის რაიონებშიც. მეტიც, ისინი არ კმაყოფილდებიან დედამიწის ზედაპირზე წარმოებული დაკვირვებებით და სხვადასხვა საშუალებით იჭრებიან ატმოსფეროს მაღალ ფენებში და შეისწავლიან ჰაერის ტემპერატურეს, სიმკვრივეს, წნევასა და შედგენილობას, კოსმოსურ და სხვა გამოსხივებათა ბუნებას, ამ უკანასკნელთა მოქმედებას ცხოველთა და მცენარეთა ორგანიზმებზე და სხვ.

მიუხედავად იმისა, რომ ამ გზით მნიშვნელოვანი შედეგებია მიღებული, მეცნიერებას მაინ ცარ აკმაყოფილებს ეს, რადგან აღნიშნული დაკვირვებები მიმდინარეობს შედარებით დაბალ სიმაღლეზე და მოკლე ხნის განმავლობაში. მეცნიერებმა გამოსავალი პოვეს დედამიწის ხელოვნურ თანამგზავრებში, რომლებიც მძლავრ სამეცნიერო-ტექნიკურ საშუალებას წარმოადგენენ ზემოაღნიშნული ფიზიკური მოვლენების შესასწავლად, დიდ სიმაღლეებზე ხანგრძლივი დაკვირვების წარმოებისათვის.

ატმოსფეროს მაღალ ფენებში მიმდინარე ფიზიკური პროცესების შესწავლა ამ ბოლო დონემდე შესაძლებელი იყო მხოლოდ არაპირდაპირი გზით, კერძოდ: პოლარულ ნათებაზე და ვერცხლისებრ ღრუბლებზე დაკვირვებით, ბგერათა, რადიოტალღების, სინათლის სხივებისა და ატმოსფეროში შემოჭრილ გავარვარებულ მეტეორებთან დაკავშირებული მოვლენების შესწავლის საფუძველზე. რასაკვირველია ბუნების ამა თუ იმ მოვლენის შესწავლა უფრო საიმედოდ შეიძლება მოხდეს იქ, სადაც ეს მოვლენა წარმოიშობა, სადაც მას შენარჩუნებული აქვს თავისი ნამდვილი სახე. რადგანაც განხილული მოვლენების წარმომშობი მიზეზები შორეულ სამყაროში უნდა ვეძიოთ, ამიტომ თანამგზავრის გამოყენება ზრდის მეცნიერული კვლევის შესაძლებლობებს.

თუმცა თანამგზავრი წარმოადგენს კოსმოსში მფრინავი სამეცნიერო-კვლევით ლაბორატორიას, მას შეიძლება დაეკისროს პრაქტიკული საკითხების გადაწყვეტაც. ასე, მაგალითად, თუ 35.800 კილომეტრ სიმაღლეზე მოთავსებულ, ერთმანეთისგან დაახლოებით თანატოლი მანძილით დაშორებულ სამ ან ოთხ თანამგზავრზე მოვათავსებთ სატელევიზიო აპარატებს, რომლებიც აწარმოებენ დედამიწიდან სათანადო გადაცემების მიღებას და რეტრანსლაციას, მაშინ შესაძლებელი გახდება მსოფლიო სატელევიზიო ცენტრების შექმნა. თავისთავად ცხადია, თუ რამდენად მნიშვნელოვანია კაცობრიობისათვის ასეთი ცენტრების არსებობა.

გარდა ამისა, რადიოტექნიკური საშუალებებით აღჭურვილი თანამგზავრები ფართოდ შეიძლება იქნეს გამოყენებული გემებისა და თვითმფრინავების მიმართულიბის მისაცემად, ყინულოვან ოკეანეში მოძრავი გემების გზების დაზვერვისათვის და სხვ. ამ ღონისძიებას შეუძლია იხსნას გემები და თვითმფრინავები საფრთხისგან, რომელიც შეიძლება მათ რთულ მეტეოროლოგიურ პირობებში ან ყინულოვან ველებში მოძრაობის დროს.

გამოყენებული ლიტერატურა: ბენედიქტე ბალავაძის - "საბჭოთა ხელოვნური თანამგზავრები და კოსმოსური რაკეტები"

დედამიწის ხელოვნურ თანამგზავრთა სიჩქარეები და ორბიტები

მოსაზრება ხელოვნური თანამგზავრის შექმნის პრინციპული შესაძლებლობის შესახებ პირველად ნიუტონმა გამოთქვა. იგი ამბობდა: მაღალ მთაზე დადგმული ქვემეხიდან გასროლილი ყუმბარა მით უფრო შორს დაეცემა, რაც უფრო მეტია მისი სიჩქარე ლულიდან გამოსვლის მომენტში. ეს სიჩქარე შეიძლება იმდენად გაიზარდოს, რომ ყუმბარა დაეცეს ნებისმიერ წერტილში დედამიწის ზედაპირზე, ან ვაიძულოთ იგი შემოუაროს დედამიწას და, უფრო მეტიც, გავიდეს შორეულ სამყაროშო და განაგრძოს მოძრაობა უსასრულობისაკენ.

მიზიდულობის კანონიდან გამომდინარე, ნიუტონმა მიახლოებით გამოთვალა ის სიჩქარეები, რომლებიც აუცილებელია განავითაროს სხეულმა, რომ ის გახდეს დედამიწის ხელოვნური თანამგზავრი ან სამუდამოდ მოსწყდეს მის ზედაპირს. ეს სიჩქარეები იმდენად დიდია, რომ იმ დროს, ალბათ არც კი შეეძლოთ წარმოედგინათ, რომ მათ განხორციელებას ადამიანი ოდესმე შეძლებდა.

ამ ვიდეოში კარგადაა ნაჩვენები თანამგზავრის კოსმოსში გაშვების ეტაპები

ხელოვნური თანამგზავრის ორბიტაზე მოთავსება ხდება რაკეტის საშუალებით...მრავალსაფეხურიან რაკეტას, რომელშიც დედამიწის მომავალი თანამგზავრია მოთავსებული, უშვებენ ატმოსფეროში ვერტიკალური მიმართულებით. ეს ხელსაყრელია საწვავი მასალის ეკონომიკის თვალსაზრისით. მართლაც, რაკეტული ძრავების მიერ გამოყოფილი ენერგიის უდიდესი ნაწილი იხარჯება რაკეტის მოძრაობის საწინააღმდეგოდ მიმართული ატმოსფეროს ხახუნის ძალისა და დედამიწის მიზიდულობის ძალის დაძლევაზე. ეს ძალები სიმაღლის მიხედვით მცირდება უფრო სწრაფად, როცა რაკეტა მოძრაობს ვერტიკალური მიმართულებით.

კოსმოსური სამყაროს სივრცე ისეთი გარემოა, სადაც ღრმა ვაკუუმია (სიცარიელეა) და ამიტომ იქ მოძრაობისათვის გარეგანი დასაყრდენი გარემო არ აარსებობს. ამგვარად, ჩვეულებრივი ძრავა, როგორი დიდი სიჩქარის განვითარების უნარიც არ უნდა ჰქონდეს მას, კოსმოსურ სამყაროში მოძრაობისთვის გამოუსადეგარია. მაგრამ ადამიანმა ასეთი პირობების შესაბამისი სამოძრაო საშუალებაც გამოიგონა. ეს არის რეაქტიული ანუ რაკეტული ძრავა. ამ უკანასკნელის თავისებურებაა ის, რომ იგი სხეულს ანიჭებს მოძრაობას უკუმცემი ძალის ანუ რეაქტიული ძალის მეშვეობით.


ამრიგად, რეაქტიული ძალის პრინციპზე აგებული ძრავა ამოძრავებს რაკეტას მხოლოდ შინაგანი ძალების საშუალებით, რომლებიც ამ ძრავაში წარმოიშობიან. გარეგანი საყრდენი გარემო ჰაერის სახით მისთვის არამცთუ აუცილებელია,არამედ ისევე, ხელისშემშლელია,
როგორც წყალი ზემოხსენებულ მაგალითში.

შინაგანი ძალები რეაქტიულ ძრავაში წარმოიშობიან მის კამერაში მაღალკალორიანი სათბობი მასალის წვის შედეგად. წვის დროს გამოყოფილი გავარვარებული აირი იმყოფება აქ დიდი წნევის ქვეშ და ეძებს გამოსავალს. ასეთი გამოსავალი მას მოეპოვება მილის სახით, რომელსაც აირსაქშენი ეწოდება. აირსაქშენიდან დიდი სისწრაფით გამოედინება აირი და ქმნის რეაქტიული წნევის ძალას, რომელიც აირის მოძრაობის საწინააღმდეგო მიმართულებით მოქმედეს.

იმისათვის, რომ რაკეტამ გაიყვანოს თანამგზავრი მის ორბიტაზე, რომელიც წინასწარი გაანგარიშებითაა განსაზღვრული საჭიროა მან გარკვეული სიმაღლიდან იწყოს გადახრა ვერტიკალიდან და თანდათან მიიღოს დედამიწის ზედაპირის მიმართ პარალელური მდგომარეობა. ამ დროს რაკეტას უკვე ჩამოშორებული უნდა ჰქონდეს რამდენიმე საფეხური, ხოლო უკანასკნელს გაჰყავდეს იგი ორბიტაზე და ანიჭებდეს მას ელიფსურ სიჩქარეს, ე. ი. არა ნაკლებ 8 კილომეტრისა წამში.

ამ მოქმედებათა შესასრულებლად რაკეტაში მოთავსებულია მაპროგრამებელი ავტომატური სისტემა. მცირეოდენი შეცდომა დაპროგრამებაში ან შეფერხება ავტომატის მუშაობაში იწვევს რაკეტის მარცხს.

რაკეტის ორბიტაზე გავლის შემდეგ უკანასკნელი საფეხურიც წყვეტს მუშაობას და ამის შემდეგ სხეული მოძრაობს მისთვის მინიჭებული ძალისა და დედამიწის მიზიდულობის ძალის ერთობლივი ზემოქმედებით, რომელთა ტოლქმედი ძალა ორბიტის მხებს ემთხვევა ყოველ წერტილში. აქ რაკეტას ჩამოსცილდება ჯერ დამცველი კონუსი, რომელიც მას იცავდა ატმოსფეროს სქელ ფენებში ხახუნის შედეგად წარმოშობილი მექანიკური და სითბური ზეგავლენისგან ან კიდევ სხვა დამაზიანებელი ფაქტორებისაგან.

ამის შემდეგ აფეთქების ძალა გაისვრის წინ თანამგზავრს და ამ მომენტიდან იგი დამოუკიდებლად მოძრავი სხეულია, რომელიც იმყოფება უშუალო კონტაქტში კოსმოსურ გარემოსთან. მატარებელ-რაკეტის დანარჩენი ნაწილი – უკანასკნელი საფეხური მასზე მოთავსებული სხვა მოწყობილებებით – შეადგენს აგრეთვე დამოუკიდებლად მოძრავ სხეულს. განცალკევებულ მატარებელ-რაკეტასა და თანამგზავრს თავდაპირველად ერთნაირი სიჩქარე და ორბიტა აქვს. მაგრამ დროთა განმავლობაში ისინი სცილდებიან ერთმანეთს; მატარებელი-რაკეტა თავისი სიდიდისა და ფორმის გამო უფრო მეტად განიცდის ჰაერის წინააღმდეგობას, ვიდრე თანამგზავრი და ამიტომ უფრო ჩქარა კარგავს სიჩქარეს, რის შედეგადაც უფრო ინტენსიურად იწევს ძირს სიმძიმის ძალის ზეგავლენით. ამგვარად, მათი სიჩქარე, ორბიტები და დედამიწის ირგვლივ გარემოქცევის დრო უფრო განსხვავებული ხდება.

აღსანიშნავია, რომ თანამგზავრისა და მატარებელ-რაკეტის ელიფსური ორბიტის შემცირებას, რაც სიმაღლის შემცირებას თან სდევს, მოჰყვება მისი თანდათან წრიულ ორბიტაში გადაზრდა.

ხელოვნური თანამგზავრები მიმოიქცევიან დედამიწის ირგვლივ მიზიდულობის ძალის ზეგავლენით. მაგრამ მიზიდულობის ძალა სიმაღლესთან ერთად მცირდება გარკვეული კანონზომიერებით და ამიტომ, იმისათვის, რომ მოძრაობა წარმოებდეს წრეზე, აუცილებელია შესაბამისად შემცირდეს თანამგზავრის სიჩქარეც, თეორიული გამოანგარიშების თანახმად ეს სიჩქარე დედამიწის ზედაპირიდან 200 კილომეტრის სიმაღლეზე უნდა იქნეს 7.791 მეტრი, ხოლო 7.000 კილომეტრის სიმაღლეზე – 5.463 მეტრი წამში.

ერთ სრულ მიმოქცევას წრიულ ორბიტაზე დედამიწის ზედაპირთან ახლოს თანამგზავრი ასრულებს 1ს. და 24,5 წუთში, 200 კილომეტრის სიმაღლეზე – 1ს. და 28,5 წუთში, 7000 კილომეტრის სიმაღლეზე 4 ს. და 16,5 წუთში. 35.810 კლომეტრის სიმაღლეზე მოძრავი თანამგზავრი დღე-ღამეში ერთხელ შემოუვლის დედამიწას და ამიტომ ამ სიმაღლეზე მოძრავი თანამგზავრი ისე მოგვეჩვენება, თითქოს ერთ წერტილში იყოს გაჩერებული; მისი სიჩქარე კი იქნება 3.076 მეტრი წამში.

თუ რაკეტის მოძრაობის საწყისი სიჩქარე მოთავსებულია წამში 8 – 11,1 კილომეტრი სიჩქარის ფარგლებში, მაშინ მოძრაობა იწარმოებს არა წრეზე, არამედ ელიფსზე. ოღონდ რაც უფრო მეტია ამ ფარგლებში სიჩქარე, მით უფრო მეტი იქნება ელიფსის გაწელილობა. მაგრამ, როგორიც არ უნდა იქნეს ელიფსი, მის ერთ-ერთ ფოკუსში აუცილებლად დედამიწა იქნება მოთავსებული.

უდიდესი ელიფსური სიჩქარის მქონე რაკეტის ორბიტა იმდენად წაგრძელებული იქნება, რომ მას შეუძლია მთვარის ორბიტა გადაკვეთოს, ასეტ ორბიტაზე მოძრავი თანამგზავრის შექმნა გარკვეულ სიძნელეებთანაა დაკავშირებული, მაგრამ მას დიდი მნიშვნელობა ენიჭება, კერძოდ, მთვარის ფიზიკისა და ზედაპირის რელიეფის შესწავლისათვის, რაც მოხერხდება თანამგზავრზე დადგმული სხვადასხვა სახის სამეცნიერო-საზომი ხელსაწყოებისა და რადიოტელემეტრიული აპარატურის საშუალებით.

თანამგზავრის ორბიტები:
1 - წრიული ორბიტა; 2 - ელიფსური ორბიტა; 3 - პარაბოლური ორბიტა; 4 - ჰიპერბოლური ორბიტა; 5 - თანამგზავრის სიჩქარეთა გრაფიკული გამოსახულება პერიგიუმში და აპოგეუმში; 6 - ორბიტაზე თანამგზავრის გაყვანის ტრაექტორია.

უნდა აღინიშნოს, რომ თანამგზავრის ელიფსური ორბიტის წაგრძელებასაც თავისი საზღვარი აქვს. საკმარისია რაკეტა გავიდეს ორბიტაზე წამში 11,2 კილომეტრის სიჩქარით, რომ ელიფსური სიჩქარე გადაიზარდოს პარაბოლაში.

თუ რაკეტის სიჩქარე წამში 11,6 კილომეტრს მიაღწევს, მაშინ მისი მოძრაობის ორბიტა ჰიპერბოლად იქცევა და ასეთ და მეტ სიჩქარესაც ჰიპერბოლურს უწოდებენ. ამ სიჩქარით მოძრავი რაკეტა კიდევ უფრო შორს გაფრინდება დედამიწიდან. აღსანიშნავია, რომ 16,7 კილომეტრის სიჩქარით მოძრავი რაკეტა არამცთუ დედამიწას, არამედ საერთოდ მზის სისტემასაც მოსწყდება და გავა სხვა სისტემაში.

გამოყენებული ლიტერატურა: ბენედიქტე ბალავაძის - "საბჭოთა ხელოვნური თანამგზავრები და კოსმოსური რაკეტები"

საბჭოთა კავშირის როლი თანამგზავრების განვითარებაში

თანამედროვე მეცნიერებამ და ტექნიკამ უდიდესი გამარჯვევები მოიპოვა; მათ შორის უმნიშვნელოვანესია ატომური ენერგიის დაუფლება და პლანეტთშორისო სამყაროში შეჭრა დედამიწის ხელოვნური თანამგზავრების საშუალებით.


ხელოვნური თანამგზავრებისა და რაკეტების საშუალებით ადამიანმა მტკიცედ შედგა ფეხი შორეულ საოცნებო გარემოში, რომელსაც კოსმოსურ სამყაროს უწოდებენ, და დაიწყო მისი საფუძვლიანი შესწავლა ფიზიკური, ასტრონომიული და
გეოფიზიკური ტვალსაზრისით.

მათი საშუალებით ადამიანი მიზნად ისახავს არა მარტო სამეცნიერო აპარატურით აღჭურვილი კონტეინერები ამოძრაოს კოსმოსში და მათი საშუალებით მოპოვებული მეცნიერული მონაცემების ანალიზი აწარმოოს, არამედ თვითონ გაემგზავროს პლანეტებზე, დაეშვას მათზე და უშუალოდ შეისწავლოს იქ მიმდინარე მთელი რიგი მოვლენები.

ადამიანი უხსოვარი დროიდან ოცნებობს შორეულ სამყაროში გაფრენაზე, მაგრამ ამ მიზნისთვის რაკეტის გამოყენების იდეა პირველად გამოითქვა XVII საუკუნის შუა წლებში. ამ იდეის მეცნიერული დასაბუთება გამოჩენილ რუს მკვლევარს კონსტანტინე ედუარდის ზე ციოლკოვსკის ეკუთვნის. მან მოგვცა რაკეტის მოძრაობის თეორია, კონსტრუქცია და დასაბუთება.

კ. ციოლკოვსკის იდეების განხორცილელება უკვე დაიწყო საერთაშორისო გეოფიზიკური წლის პროგრამის შესაბამისად. საბჭოთა კავშირსა დ აშშ-ს სამეცნიერო დაკვირვების ჩასატარებლად უნდა გაეშვათ დედამიწის ხელოვნური თანამგზავრები. დედამიწის ორი ხელოვნური თანამგზავრი პირველად საბჭოთა კავშირში იქნა წარმატებით გაშვებული. ერთი - 1957 წლის 4 ოქტომბერს, ხოლო მეორე იმავე წლის 3 ნოემბერს. საბჭოთა მესამე ხელოვნური თანამგზავრი 1958 წლის 15 მაისს იქნა გაშვებული.

ამ ბრწყინვალე მიღწევებით საბჭოთა მეცნიერებმა და ინჟინერ-ტექნიკოსებმა უდიდესი წვლილი შეიტანეს მსოფლიო მეცნიერებისა და კულტურის სამსახურში და წარუშლელი დიდება მოუხვეჭეს თავის ქვეყანას და ხალხს.

მაგრამ, კიდევ უფრო დიდი მიღწევა იყო, როდესაც 1959 წლის 2 იანვარს გაშვებულ იქნა სამეცნიერო ხელსაწყოებით აღჭურვილი პირველი კოსმოსური რაკეტა. მან განავითარა იმდენად დიდი სიჩქარე, რომ დააღწია თავი დედამიწის მიზიდულობის ძალას, გასცდა მთვარის ორბიტას და იქცა მის ხელოვნურ თანამგზავრად - უმცირესი ზომის პლანეტად.


მეორე კოსმოსურმა რაკეტამ, რომელიც 1959 წლის 12 სექტემბერს იქნა გაშვებული, მთვარის ზედაპირს მიაღწია.


გამოყენებული ლიტერატურა: ბენედიქტე ბალავაძის - "საბჭოთა ხელოვნური თანამგზავრები და კოსმოსური რაკეტები"

თანამგზავრის ნაირსახეობები

U.S. ASM-135 ASAT missile

• ანტი-სატელიტური იარაღები - არის ხელოვნური თანამგზავრის ის სახეობა, რომელიც შექმნილია მტრის სატელიტების გასანადგურებლად ან მწყობრიდან გამოსაყვანად, სტრატეგიული სამხედრო მიზნებისთვის. ამჟამად, მხოლოდ აშშ-ს, რუსეთს და ჩინეთს აქვთ განვითარებული ეს იარაღები. ანტი სატელიტურმა იარაღებმა განვითარების მრავალი საფეხური გაიარა. 1950- იან წლებში აშშ-სა და სსრკ-ს ძალისხმევით უშვებდნენ მიწიდან სატყორცნ რაკეტებს. კიდევ ბევრი ეგზოტიკური წინადადება მოვიდა შემდგომში.

   

•  აშშ პროგრამები1950 წლის ბოლოს აშშ-ს საჰაერო ძალებმა დაიწყეს მთელი რიგი მოწინავე სტრატეგიული რაკეტების პროექტირება იარაღის სისტემის WS-199A მითითებით. 1958 წლის 26 მაისიდან 1959 წლის 13 ოქტომბრამდე განხორციელდა თორმეტი ტესტური გაშვება, მაგრამ ისინი უმეტესად წარუმატებელი აღმოჩნდა და შემდგომი მუშაობა დასრულდა. შემდეგ სისტემა განახლდა ალტაირ-ის ახალი ეტაპის დამატებით, რომ შეექმნათ იარაღი 1700 კმ დიაპაზონით. მხოლოდ ერთი საცდელი ფრენის მისია განხორციელდა, რაც გულისხმობდა იმიტირებულ თავდასხვას Explorer 6-ზე 251 კმ. სიმაღლეზე. რაკეტამ წარმატებით გაიარა თანამგზავრის 6,4 კმ-ს ფარგლებში, რაც ვარგისი იქნებოდა, როგორც ბირთვული იარაღი, მაგრამ გამოუსადეგი როგორც პირობითი საბრძოლო იარაღი.                                                                                              

        

• ასტრონომიული თანამგზავრები - არის ისეთი თანამგზავრი, რომელიც გამოიყენება შორეული პლანეტების, გალაქტიკების და სხვა გარე კოსმოსური საგნების კვლევისათვის. მათი წყალობით მნიშვნელოვნად გაიზარდა ჩვენი ცოდნა კოსმოსის შესახებ. დღესდღეობით მრავალი თანამგზავრია გაშვებული კოსმოსში, ბევრმა მათგანმა უკვე დაამთავრა მისიის შესრულება, სხვები კი კვლავ განაგრძობენ ოპერაციებს.

• ბიოსატელიტები - თანამგზავრები, რომლებიც გამოიყენება სხვადასხვა ცოცხალი ორგანიზმების გადასაყვანად, ძირითადად მეცნიერული კვლევებისთვის. 1966- 1969 წლებში NASA-მ გაუშვა სამი თანამგზავრი, სახელით ბიოსატელიტი 1, 2 და 3. მისი მიზანი იყო კოსმოსური ფრენის შედეგების შეფასება, განსაკუთრებით რადიაციისა და უწონობის ეფექტების შესწავლა ცოცხალ ორგანიზმებზე. პირველ ორ ბიო-თანამგზავრს გადაჰყავდა ბუზი, ბაყაყის კვერცხები, ბაქტერიები და ხორბლის ნერგები. მესამეს კი მაიმუნი გადაყავდა. პირველი თანამგზავრი წარუმატებელი აღმოჩნდა მწყობრიდან გამოსვლის გამო. ბიოსატელიტი 2 - წარმატებით დაბრუნდა 45 საათიანი ორბიტალური ფრენის შემდეგ. მისმა 13-მა ექსპერიმენტმა მოგვამარაგა ძირითადი ცნობებით, კოსმოსში მიმდინარე ბიოლოგიური პროცესების შესახებ. მესამე ბიოთანამგზავრს მაიმუნი გადაჰყავდა -სახელად ბონი. მისი მიზანი იყო კოსმოსური ფრენის ეფექტის ზემოქმედება ტვინის მდგომარეობაზე, ქცევის შესრულება, გულ-სისხლძარღვების სტატუსი, სითხისა და მარილის ბალანსი და მეტაბოლური მდგომარეობა. როგორც დაგეგმილი იყო, თანამგზავრს ორბიტაზე 30 დღე უნდა გაეტარებინა, მაგრამ მისია მხოლოდ 9 დღეში დასრულდა, მაიმუნის ჯანმრთელობის გაუარესების გამო. მაგრამ ბიოსატელიტ 3 - მა მაინც დიდი გავლენა მოახდინა შემდეგ მეცნიერულ ექსპერიმენტებზე...

• კომუნიკაციების სატელიტები - თანამგზავრები, მოთავსებული კოსმოსში ტელეკომუნიკაციების მიზნით. თანამედროვე კომუნიკაციების სატელიტები იყენებენ სხვადასხვა ორბიტებს, მათ შორის, გეოსტაციონალურ ორბიტას, "მოლნიის" ორბიტას, სხვადასხვა ელიფსურ ორბიტას და დაბალ (პოლარულ და არაპოლარულ) დედამიწის ორბიტებს.

..........................................................

რას ნიშნავს ხელოვნური თანამგზავრი?

ხელოვნური თანამგზავრი — უპილოტო კოსმოსური აპარატი, რომელიც მოძრაობს დედამიწის ირგვლივ ორბიტაზე. ორბიტაზე მოძრაობისათვის აპარატმა უნდა განავითაროს პირველი კოსმოსური სიჩქარე ან მასზე მეტი (მაგრამ არა უმეტეს 1,4-ჯერ მეტი). როგორც წესი, თანამგზავრებს კოსმოსში უშვებენ მრავალსაფეხურიანი რაკეტა-მატარებლით დედამიწის ზედაპირიდან არანაკლებ 150 კილომეტრის სიმაღლიდან რათა თავიდან აიცილონ თანამგზავრის ატმოსფეროში ნაადრევად შესვლა და მისი ფუნქციონირების შეწყვეტა.

პირველი თანამგზავრი („სპუტნიკ–1“) გაუშვეს 1957 წლის 4 ოქტომბერს საბჭოთა კავშირში არსებული კოსმოდრომ ტიურა–ტამიდან (მას მოგვიანებით ეწოდა „ბაიკონური“). მას შემდეგ სხვადასხვა სახელმწიფოს მიერ გაშვებულ იქნა რამდენიმე ათასი სხვადასხვა დანიშნულების თანამგზავრი.

თანამგზავრები არსებობს მრავალი დანიშნულების როგორიცა: სანავიგაციო, სადაზვერვო, კავშირგაბმულობის, მეტეოროლოგიური, ორბიტალური სადგური და სხვა.

თანამგზავრები განსხვავდებიან აგრეთვე მათი ორბიტის მიხედვით. ორბიტა შეიძლება იყოს:

• დედამიწასთან ახლო მდებარე (200—2000 კმ),
• საშუალო ორბიტა (2000-35286 კმ),
• გეოსტაციონარული (35786 კმ) და სხვა.

საქართველოს პირველ თანამგზავრად შეიძლება ჩაითვალოს 1999 წელს კოსმოსურ სადგურ „მირზე“ გაშლილი „რეფლექტორი“